Ողբերգության և ցնորքի արվեստը
Ինչպես են աշխարհի ողբերգական իրադարձությունները ոգեշնչել մեծն արվեստ
Հուլիսի 10, 2020 | հեղ.` Anush Ter-Khachatryan
Մենք միշտ պատմություններ ենք փնտրում։ Մենք փնտրում ենք նշանակությունը նախագահի սպանության մեջ, մտորում տնտեսության տապալման աստվածային պատճառների մասին կամ մեկնաբանում ահաբեկչության դեպքի նախապատմությունը։ Ողբերգությունները հատկապես լավ պատմությունների աղբյուր են։ Աշխարհի ողբերգության հայտնվելուն պես արվեստագետները գործի են անցնում՝ փնտրելով դրա գաղտնի ուղերձը, կոդավորելով այն արվեստում։
Հեծնի՛ր
Բոբ Դիլանը գիտի ինչպես հանդիսավոր հայտնվել առանց որևէ նախապատրաստման։ ՔՈՎԻԴ-19-ի եռուն օրերին «երգուպարի մարդու» ծեր կերպարանքը ուղարկեց 17 րոպե տևողությամբ երգ՝ բացիկ 1963թ.-ի Դալասից։ Ավելի քան 70 երգերի հղումներով՝ «Murder Most Foul»-ը թե՛ երգարան է, թե՛ քաղաքական դրամա։ Տեղափոխելով 1960ական թվականների իրականություն՝ Դիլանը մեզ ընկղմում է ազգային տրավմայի՝ Ջոն Ֆ. Քենեդու սպանության մեջ։
«Նախագահ Քենեդին վեր էր սլանում / Լավ օր ապրելու համար, լավ օր` մեռնելու»։ Դիլանի Քենեդին կարծես կովբոյ լինի՝ նման Ջոն Ուեյնին (ևս մեկն, ով գիտեր ինչպես հայտնվել)։ Երգն ամբողջովին դառնում է Քենեդու ոգու որոնումը։ «Բայց նրա հոգին այնտեղ չէր, որտեղ ենթադրվում էր / Վերջին հիսուն տարում նրանք փնտրում են այն»։
Իսկական հյուրասիրություն դիլանագետների, Դալասի պատվավոր քաղաքացիների և նախկին հիպիների համար, որոնք այժմ Ուոլ Սթրիթն են գրավել, երգը էպոս է մտորելու և երգարան է սովորելու համար։
Այս վեց առաջատար արվեստագետները այժմ առաջ կմղեն հայ մշակույթի ապագայի սահմանները։
ՊԱՏԵՐԱԶՄ, գ.
«ՊԱՏԵՐԱԶՄ, գ. Խաղաղության արվեստի կողմնակի արտադրանք», - գրել է Ամբրոզ Բիրսը իր երգիծական «The Devil’s Dictionary» գրքում՝ հասցեագրված «լուսավորված ոգիներին, որոնք նախընտրում են չոր գինին քաղցրից, խոհեմությունը զգացմունքներից, սրամտությունը հումորից և գրագետ անգլերենը ժարգոնից»։ Լինելով Քաղաքացիական պատերազմի վետերան, ով մարտընչել էր Շայլոյում և Չիկամաուգայում, նա ամեն ինչ գիտեր պատերազմների մասին և շատ բան գինու։
Նրա «An Occurrence at Owl Creek Bridge» պատմվածքը ունի լրագրողի անատոմիական ճշգրտություն և հեղինակի կողմից ապրված ցնցումի հարուցում։ Այս կարճ պատմվածքում Բիրսը արտացոլում է Ամերիկյան քաղաքացիական պատերազմի գրոտեսկայնությունը՝ զերծ ռոմատիզմից։ «Պեյտոն Ֆարքարը մահացավ. նրա մարմինը, կոտրված պարանոցով, նրբորեն պտտվում էր մի կողմից մյուսը ՝ Օուլ Քրիքի կամրջի գերանների ներքո»։ Այդուհանդերձ, պատմվածքը լի է ժամանակային խաղով և հանկարծահաս ցնցումով, որը Ալֆրեդ Հիչքոքին դուր կգար։ Մարտի սովորական պատմություն. մեկը պատերազմի բազում անհամատեղելի պատկերներից. ուղղակի մեկ դեպք։
Վտանգավոր խաղողաքաղը
Մինչ կգրեր իր մեծագույն գեղարվեստական գիրքը՝ «Եդեմից դեպի արևելք» վեպը, Ջոն Սթայնբեքը սոցիալիստ վիպագիր էր, հավանաբար լավագույնը նրանցից։ «Ես փորձում եմ գրի առնել պատմությունը մինչ այն տեղի է ունենում և չեմ ուզում սխալվել»։ Վեպը կոչվում էր «Ցասման ողկույզները», իսկ պատմական շրջանը 1929թ.-ի Մեծ ճգնաժամն էր։ Եթե Սթայնբեքն ապրեր մեր օրերում, վեպը կմասնատվեր Թվիթերի մի քանի գրառման շարանների միջև՝ պատեհաժամ լինելու համար։ Բարեբախտաբար, Սթայնբեքն այլ ժամանակներում էր ապրում, երբ վեպը Մեծ ճգնաժամի պայթյունից 10 տարի անց հրատարակելը դեռ տեղին և ժամանակին էր։
Սթայնբեքն «ամոթի պիտակ» դրեց արդյունաբերության մագնատների, դրամատերերի և բոլոր նրանց վրա, ովքեր պատասխանատու էին Մեծ ճգնաժամի համար։ Բիբլիական ցասումը դուրս ժայթքեց Օքլահոմայի ֆերմերներից՝ վտարված իրենց հողից, թակարդված մրրիկի և գրավային ճգնաժամի մեջ։ «…Եվ մարդկանց աչքերում ձախողումն է, և քաղցից տառապողների աչքերում աճում է ցասումը: Մարդկանց հոգիներում ցասման ողկույզները լցվում են, ծանրանում են, հասունանում բերքահավաքի համար»։
Ֆաուստյան գործարքը
«Ամերիկյան իրականությունը շշմեցնում, զզվեցնում և զայրացնում է։ Իրականությունը շարունակաբար առաջ է անցնում մեր տաղանդից, և մշակույթը գրեթե ամեն օր դուրս է նետում կերպարներ, որոնց յուրաքանչյուր վիպագիր կնախանձի», - գրել է Ֆիլիպ Ռոթը «Գրելով Ամերիկյան գրականություն» էսսեում։ Նման մի կերպար ոչ այնքան դուրս նետված, որքան խայտառակ կերպով դուրս մղված եղել է Ռիչարդ Նիքսոնը՝ Ուոթերգեյթյան սկանդալից հետո։ Ռոթը, իհարկե, Նիքսոնին դարձնում է իր երգիծական «Our Gang» գրքի կերպարը՝ ներկայացնելով նրան որպես անպարկեշտ քավության նոխազ։
Արդյոք Ռոթի տաղանդը «Our Gang» կարողացել է առաջ անցնել իրականությունից դժվար է ասել, սակայն այն առաջ է քաշում լեզվի քայքայման խնդիրը՝ որպես հիմք ունենալով Ջորջ Օրուելի հայտնի խոսքերը. «Քաղաքական լեզուն ստեղծված է, որպեսզի սուտը հնչի ճշմարիտ, սպանությունը պատշաճ և անհիմն խոսքը հիմնավոր»։ Այն մարդը, որը հանրությանը հմայեց իր «Չեքերյան ելույթ»-ով, Չեքերը լինելով Նիքսոնի շունը և հարմար ելույթի փաստարկ, չկարողացավ փրկվել սև պուտերով Ամերիկյան կոկեր սպանիելի կողմից Ռոթի գործում։
Բառացիի բռնակալությունը
«Երբ զգում եմ, որ բերանս խոժոռվում է, համարում եմ ճիշտ ժամանակը շուտափույթ ծով գնալու»։ Եթե «Մոբի Դիք»-ում Իշմայիլը կարող էր փախուստի դիմել դեպի ծով, այժմ մարդիկ նույնիսկ գրքերում փախուստի դիմել չեն կարող։ Իհարկե, դա գրականության առաջնային առաքելությունը չէ, սակայն մի բան է, որը ամեն կատարյալ ընթերցող գաղտնի ցանկանում է և այժմ հազվադեպ է ստանում։ ԶԼՄ-ների, Իրաք-Քուվեյթյան պատերազմի և «բառացիի բռնակալության» ժամանակներում ինչո՞ւ գրել վեպ։ Ջոնաթան Ֆրենզենը այս հարցադրումն է անում իր «Why Bother?» էսսեում։
«Այսօրվա Բոդլերները հիփ-հոփ արտիստներն են», - նա ճիշտ է նկատում։ «Զանգվածային մշակույթի և տեղեկատվության օրգանները ստիպված են ամեն օր «իսկապես» նոր բան առաջարկել ամեն ժամվա հիմունքներով: Չնայած լավ վիպասանները միտումնավոր չեն որոնում տրենդեր, նրանցից շատերը պատասխանատվություն են զգում ուշադրություն դարձնելու ժամանակակից խնդիրներին, և այժմ բախվում են մի մշակույթի, որում գրեթե ամբողջ ժամանակ գրեթե բոլոր խնդիրները դադարում են նորը ու հետաքրքիր լինելուց»։
Այսօրվա Փորձը
Կարելի՞ է իրականությունից առաջ անցնել մի մշակույթում, որը դուրս է նետել համավարակ։ Կարելի՞ է ստեսծել ՔՈՎԻԴ-19-ի կատարյալ պատմություններ՝ ապրելով ՔՈՎԻԴ-19-ի ժամանակներում։ Պատասխանի սկզբնակետը արդեն տեսանելի է մի բանում, որը կոչվում է «SelfQuar Experiment», որտեղ հարյուրավոր արվեստագետներ Դոմինիկյան հանրապետությունից մինչև Հայաստան, ուսումնասիրում են համավարակի արվեստի թեմաները, որոնք դեռ տասնամյակներ կուսումնասիրվեն։
Մինչ արվեստագետները փնտրում են վատ, սարսափելի, հիանալի պատմություններ և դրանց հաղորդում պատշաճ բառային հագուկապ, պետք է հիշեն «օգտագործել սև թանաք, որակյալ թուղթ և խուսափել անփույթ նշումներից»։
ՀԵՂԻՆԱԿ
Անուշ Տեր-Խաչատրյանը գրող է, ապրում է Երևանում: