Սեպտեմբերի 3, 2019  |  հեղ.` Ալեք Մուհիբյան

Ողջերն ու Մեռածները

Վիլյամ Սարոյան

​

I

​

          Կեսօրյա ժամը երեքն էր, սենյակումս խորը քնած էի, երբ առանց դուռը թակելու ներխուժեց Փիթ-գրողը։ Դուռը բացելու գերջղաձիգ ձեւից հասկացել էի, որ Փիթն էր, եւ երբ արդեն սենյակում էր, համոզվելու համար նույնիսկ աչքերս բացելու ցանկություն չունեի, որովհետեւ հոտից գլխի էի ընկել՝ ներս մտնողն անհապաղ լողանալու կարիք ուներ, իսկ բացի Փիթից, ծանոթներիս մեջ նման մեկին չեմ կարող մտաբերել, ուստի փորձեցի չընդհատել քունս։ Գիտեի՝ ուզում էր խոսել, եւ միակ բանը, որի պատճառով չէի ցանկանա, որ օրվա ցանկացած ժամին ինձ անհանգստացնեին, խոսելն էր։

          Քնելով այն ժամին, որբ բոլոր մարդիկ, բացի դատարկապորտներից, ենթադրաբար պետք է արթուն լինեն, հասկանում ես, թե ինչ հիմարություն են աշխարհի ողջ անցուդարձն ու խոսակցությունները, եւ մտածում ես, որ այս աշխարհը տառապանքի ավելի բարեհաջող վայր կլիներ, եթե մի պահ բոլորը լռեին ու քնեին, հատկապես՝ կեսօրյա ժամը երեքին, երբ քուն մտնելն անբարոյականություն ու ժամանակակից մարդու հոգեւոր անկման արտահայտություն է համարվում։ Եվ պատկերացնում ես, որ քնելը մահկանացուի գերհատուկ առավելություններից է։ Նաեւ ըմբռնում ես՝ քնազրկությունն է հիմնական պատճառը, որ մարդիկ իրենց անվերջ այս ու այն կողմ են գցում՝՝ փորձելով ինչ-որ բան անել։

          Օրը տաք էր, արեւի ճառագայթները խաղում էին դեմքիս՝ փակ կոպերիս միջով ներթափանցելով մինչեւ աչքերիս աներեւակայելի խորքերը, դեպի ապրածս կյանքը, այնտեղ, ուր կուտակված է անցյալը, լուսավորելով այդ գերխիտ տարածքը, ներսս՝ ամբողջությամբ, իսկ ես խաղաղ էի ժայռի պես ու անչափ ճշմարտախոս։ Մի անգամ փորձեք։ Գուցե գաղափար անգամ չունեք, թե որքան հեռու եք եղել այնտեղից, ուր այժմ եք՝ ձեր գանգի ու մաշկի մեջ, սակայն եթե ողջ եք ու հասկանում եք դա, ուրեմն եղել եք ամեն տեղ ու տեսել եք ամեն ինչ եւ հենց նոր եք տուն հասել, իսկ իմ նշանաբանն է՝ «Անհրաժեշտ է լավ իմանալ, թե ինչպես եւ երբ քնել»։ Ցանկացած մարդ կարող է արթուն մնալ սակայն արեւելյան զուսպ իմաստություն է հարկավոր, որպեսզի կարողանաս խոնջացած մարմինդ պարզել արեւի ճառագայթներին ու վերհիշել աշխարհի սկիզբը։

          Փիթը վատ տղա չէ եւ իր ուրույն ոճով կարող է պարզ նախադասություն կազմել, որը երբեմն արտահայտում է այն միտքը, ինչ ինքն է ցանկանում, որ այդ նախադասությունն արտահայտի։ Ընդհանուր առմամբ, հակառակ իր հոտավետությանը, լավ զրուցակից է։  Մի փոքր դյուրագրգիռ է, բայց դա նրանից է, որ շատ է ջանում այնպիսի բան անել, որով ամեն ինչ կկարգավորվի եւ մարդկանց կստիպի առավոտյան զարթնել թեթեւ սրտով ու ծիծաղից կնճռոտված դեմքով։

          Քնած ժամանակ ես բանականին խորը մտածող եմ։ Հետեւաբար, խիստ եմ վերաբերվում այն մարդկանց, ովքեր չեն հարգում մաքրագործիչ աղոթքն ու սուրբ հարմարավետությունը։ Արթմնի, ինչեւէ, բարեկրության տիպար եմ։

          Սեղանին երկու շիշ էժանագին գարեջուր էր, բացիչ, մի գավաթ ու մի տուփ «Չեստերֆիլդ»։ Փիթը բացեց շշերից մեկը, լցրեց գավաթը, մեծ կում արեց, ծխախոտ վառեց եւ ծուխը ներս քաշեց, ես նստեցի անկողնուս մեջ եւ հորանջեցի. Դա էր մարզանքի իմ միակ ձեւը։

          - Ամենակարող Աստված,- ասաց Փիթը,- այս ժամին ինչպե՞ս եք կարողանում քնել։ Չե՞ք հասկանում, որ ողջ աշխարհն է խելագարվել։ Աղքատները ճանճերի նման կոտորվում են։ Սովամահ են լինում։ Ցրտից մեռնում։ Իսկ դուք այնպիսի տեսքով եք մեկնվել պատի այս ճեղքում, կարծես ամեն ինչ հրաշալի է։ Չե՞ք առարկի, եթե մի գավաթ ըմպեմ։

          Ասացի, որ եղածն ամբողջությամբ իրենն է, իսկ նա պատասխանեց.

          - Իսկը քաղքենի բուրժուա եք, ոտից-գլուխ սիրալիրություն, բայց ինձ չեք խաբի։ Ոչ մի բարեգործություն չի կարող փակել հեղափոխության ճանապարհը։ Փորձում եք մեզ առնել նպարեղենի էժան խանութներով ու վարձավճարներից ազատվելով, բայց, միեւնույնն է, ոտքի ենք ելնելու եւ ջախջախելու ենք դրանց։

          Մի անգամ էլ հորանջեցի ու բացեցի պատուհանը։ Մաքուր օդի թույլ հոսանք շարժվեց վարագույրի արանքով, ներշնչեցի ու կրկին հորանջեցի։

          - Ու՞մ եք ուզում ջախջախել,- հարցրեցի։

          - Մի՛ծիծաղեք, - պատասխանեց Փիթեը,- բռնապետության վերջը եկել է։

          Ուզում են մեր վզին ֆաշիզմ փաթաթել, չի՛ հաջողվի։

          - Ու՞մ մասին ես խոսում,- հարցեցի։

          - Բոսերի,- պատասխանեց,- գարշելի բոսերի։

          - Տասը տարվա մեջ մի օր ազնվորեն չես աշխատել,- ասացի, - ի՞նչ բոսեր։

          - Առնետները,- շարունակեց,- արյունախամ կապիտալիստները։

          - Նրանք էլ քո նման նախանձ են,- ասացի,- տասը մեկի դեմ գրազ կգամ, եթե Մորգանին տեսնես, կզգաս, որ մահը նրա դուռն է թակում։ Երկու- երեք միլիոն դոլար կտար, որ քո տեղը լիներ, իհարկե՝ ոչ որպես գրող։ Ունեցած վերջին ցենտը կտար, միայն թե քո նման երիտասարդ լիներ։ Մորգանը ծեր է։ Երկրային կյանքի ավարտին քիչ է մնացել։ Ամեն րոպե կարող է հանգչել։ Իսկ դու առնվազն քառասուն տարի ունես, եթե, իհարկե, մի տեղ չընկնես ու գլուխդ հրշեջ ջրածորանին խփես։

          - Բուրժուական զրույցներ են,- պատասխանեց Փիթը,- ես Ամերիկայում բնակվող քսանհինգ միլիոն սոված տղամարդկանց, կանանց ու երեխաների մասին եմ խոսում։

          - Բոլորն էլ սովածանում են,- ասացի,- նույնիսկ հարուստերն են մինչեւ հաջորդ ուտելը սովածանում։

          - Ծիծաղի մի՛ վերածեք,- ասաց Փիթը,- նկատի ունեմ, սոված են եւ ուտելու բան չունեն։Մի գավաթ էլ գարեջուր լցրեց՝ փրփուրը բաճկոնային թափելով, հետո մաքրեց ու ասաց, որ շատ էր ցանկանում, որպեսզի ես ֆաշիստ չլինեի, այլ՝ ազնիվ կոմունիստ եւ պայքարեի հանուն ինտերնացիոնալ բարի կամքի։

          - Ֆաշիստ չեմ,- ասացի,- նույնիսկ այդ բառի իմաստը չգիտեմ։

          - Իմա՞ստը,- հարցրեց Փիթը։ /Շատ ջղային գրող է. այս անգամ ավելի շատ գարեջուր թափեց բաճկոնային ու պոռթկաց/։

          -Չգիտեք, թե ինչ է նշանակում ֆաշի՞զմը։ Այս րոպեից բացատրեմ։ Նշանակում է փակել մամուլի բերանը։ Նշանակում է՝ վերջ խոսքի ազատությանը։ Վերջ՝ ազատ մտածելուն։

          - Դե, այնքան էլ վատ չի,- պատասխանեցի,- մարդն առանց ազատ խոսքի էլ յոլա կգնա։             Առանձնապես ասելու բան էլ չկա։ Ազատ խոսքի հետ կյանքը կանգ չի առնի։ Մարդիկ, բացառությամբ մի քանի հասարակական զազրախոսների, կշարունակեն նույն ձեւով ապրել։ Կտեսնես։ Իսկ զազրախոսներին ոչ մեկը չի էլ հիշի։

          - Անհեթեթություններ են,- ասաց Փիթը,- կարելի է՞ մի ծխախոտ էլ վերնցել։

          - Հուզված ես,- ասացի,- ի՞նչ է պատահել։

          - Մեր մեջ ասած, կուսակցության տեղական ղեկավարությունն է ինձ ուղարկել, որ ձեզանից մի դոլար խնդրեմ։

          - Ես էլ կարծում էի, իսկապես աղքատների համար ես մտահոգված։

          - Նրանց համար շատ եմ վշտացած։

          - Մեկ դոլարն ինչի՞ համար են ուզում,- հետաքրքրվեցի։

          - «Երիտասարդ բանվորի» հաջորդ համարը տպագրելու։

          - «Երիտասարդ բանվո՞ր», աչքս լույս,- ասացի,- ավելի ճիշտ կլիներ՝ «Երիտասարդ դատարկապորտ»։ Այ փսլնքոտներ, կյանքներումդ մի օր չեք աշխատել քիչ չի, պարապ-սարապ ման գալ էլ կարգին չգիտեք։

          - Հաջորդ համարում պատմվածքս է տպվելու,- ասաց Փիթը։

          - Դա արդեն ուրիշ բան է,- ասացի,- հույս ունեմ, թերթ տպելու համար չեն փողը հավաքում։ 

          - Գրածս ամենալավ պատմվածքն է,- ասաց Փիթը։

          - Նույնիսկ դա բանի նման չի լինի։

          - Այնպիսի պատմվածք է, որ ցնցելու է դրանց փչացած հոգիները։

          - Մի գավաթ էլ խմիր, - ասացի,- մյուս շիշը բաց արա։ Դա քո կարծիքն է։ Քսան-երեսուն բթամիտներ հավաքվել, ուզում են գրող դառնալ, եւ ոչ մեկդ էլ չգիտի, թե ինչից պետք է սկսել ու ինչ ասել։ Ձեր նմանների համար կոմունիզմը գրողական դպրոց է։

          - Այս պատմվածքում ասելիքս շատ է,- շարունակեց Փիթը,- ամբողջությամբ ինքնաարտահայտվում եմ։

          - Եվ ի՞նչ ես ասում,- հետաքրքվեցի։

          - Շատ բան։ Կկարդաք, կտեսնեք։ Վերնագիրն էլ ՝ «Վերջ սովյալ երթերին»։

          - Կսպասեմ, - ասացի,- հաճույքով կհամբերեմ, մինչեւ կարդամ։

          - Հիմա ինձ մեկ դոլար պետք է տաք,- ասաց Փիթը,- վեց շաբաթ է, ոչ մի դոլար չեմ հավաքել, նրանք էլ հույսներն իմ վրա են դրել։

          - Ենթադրենք, այդպես էլ այդ մի դոլարը չճարեցիր,- ասացի։

          - Հույս ունեն, որ ես գործուն անդամ եմ լինելու,- ասաց Փիթը։

          - Մարտնչող անդամ,- ավելացրի։

          - Այո,- պատասխանեց Փիթը։

          - Դուք ինչ-որ անկապ կռիվ եք տալիս։- ասացի։ - Ես փող շատ ունեմ։ Ինձ մոտ կարելի է մի դոլարի համար գալ։ Իսկ ինչու՞ Մոնտգոմերի փողոցը չեք այցելում։ Ինչու՞ որպես մարտնչող կոմունիստներ չեք փորձում գոնե մեկ դոլար ստանալ Ֆլեյշեքերից կամ Սպրեքելից։

          - Նրանք մեր թշնամինեներն են,- ասաց Փիթը,- Ատում են մեզ։

          - Իսկ դուք նրանց սիրում եք, չէ՞։

          - Մենք էլ նրանց ենք ատում։

          - Մեծ, ուրախ ընտանիք եք,- ասացի։- Վերցրու մի դոլարը։ Եվ կորիր այստեղից։ Երբ որ տպագրվի, կբերես պատմվածքդ կարդամ։ Կարող է թաքնված Դոստոեւսկի ես։ Չնայած մեծ մարդ լինելու համար շատ ես հոտավետ։ Ի դեմ, ե՞րբ ես լողանալու։

          - Վաղը չէ մյուս օրը,- պատասխանեց Փիթը։ - Շնորհակալություն դոլարի համար։ Ձեզ թվում է, ինձ դու՞ր է գալիս իմ վիճակը՝ կեղտոտ շորերով, անփող, չլողացած։ Կոմունիզի օրոք բոլոր տներում լոգարան ենք ունենալու։

          - Կոմունիզմի օրոք ճիշտ նույնը կլինես, ինչ հիմա ես,- ասացի,- միայն թե որպես գրող՝ մի քիչ ավելի վատը, որովհետեւ, նախ՝ փչացած հոգի ցնցելու համար նյութ չի լինելու, հետո էլ՝ ցնցելու համար փչացած հոգի։ Քնած էի, երբ ներս ընկար։ Ինչու՞ անհատական այցելությունների փոխարեն նամակներ չեք ուղարկում։

          - Փոստային առաքման համար չենք կարող վճարել, - պատասխանեց Փիթը։- Չե՞ք առարկի, եթե երեք-չորս հատ ծխախոտ վերցնեմ։

          - Տուփը վերցրու,- ասացի։

          Նա դեպի դուռը շարժվեց, ապա շրջվեց՝ քիչ ավելի հուզված.

          -Մերոնք ցանկանում են, որ այսօր երեկոյան մասնակցեք ժողովին։ Խնդրել են, որ հատուկ հրավիրեմ։

          - Ուրախացնու՜մ եք,- ծիծաղեցի։

          - Այսօրվանը նախկինների նման ձանձրալի չի լինելու,- ասաց Փիթը։

          - Կինոֆիլմերից էլ հետաքրքիր է լինելու։ Զեկուցողը շատ խելացի է։

          - Երեկոյան պոկեր եմ խաղալու,- ասացի։- Պոկեր խաղալով ժամանակակից տնտեսագիտության մասին ավելի շատ բան կսովորեմ։

          - Կսպասեմ ձեզ,- ասաց Փիթը։

          - Կարող է երեւամ,- ասացի,- տանուլ տվեցի, հաստատ կգամ։ Եթե հաղթեցի, խաղի մեջ կմնամ, որպեսզի այնքան շահեմ, որ բավականացնի քաղաքից մի քանի օրով դուրս գալու համար։

          - Բոլորը ցանկանում են, որ միանաք մեր կուսակցությանը,- ասաց Փիթը,- մերոնք պնդում են, որ կոմունիզմին հումորի զգացում ունեցող մարդիկ են անհրաժեշտ։

          - Նրանք ընդամենը հարկ են ուզում,- պատասխանեցի։

          - Ի վերջո, կարող եք ձեր բարեկամների համար գոնե այդքանն անել։

          - Լսիր, ամեն անգամ թեյանվեր եմ տալիս վարսավիրին, կոշիկ մաքրողին ու սպասուհուն,- ասացի։ - Շաբաթը մեկ լրագրաբերին կես դոլար եմ տալիս։ Ես էլ իմ չափով եմ անում։

          - Սրանք արդեն բուրժուայի խոսքեր են,- ասաց Փիթը։

          - Երեկոյան կհանդիպենք։- Եթե տանուլ տամ։

          - Կտարվեք։

           Դուռը ծածկեց ու արագորեն նախասրահ իջավ։ Սենյակի բոլոր երեք պատուհաններն էլ բացեցի ու խորը շնչեցի։ Արեւը դեռ պայծառ էր, մեկնվեցի ու պատրաստվեցի կրկին քնել։

​

II

​

Փնթնթալով ներս մտավ տատս, տխուր հայացքով զննեց շուրջբոլորը, սեղանից ինչ-որ գիրք վերցրեց, բացեց, ուսումնասիրեց օտար տառերը եւ այնպիսի զայրացած ու անհանդուրժող շրխկոցով փակեց, կարծես աշխարհում գրքից բացի ավելի անհեթեթ բան գոյություն չուներ։

           Գիտեի, որ ուզում էր զրուցել, դրա համար էլ քնած ձեւացա։

           Տատս կյանքումս հանդիպած ցանկացած կնոջից ավելի ազնվական է, գուցե ամենաազնվականն է յոթանացունն անց ու դեռեւս ողջ մնացած այն բոլոր կանանցից, ում ճանաչում եմ, սակայն չեմ ձանձրանում կրկնել՝ ամեն ինչ իր տեղն ու ժամանակն ունի։ Այս խելամիտ երկրում երեխաների համար անվերջ մրցույթներ են կազմակերպում, բայց երբեք չեմ լսել, որ տատիկների մրցույթ անցկացնեն։ Ծեր տատս աշխարհի տատիկների մրցույթից հաստատ բոլոր արծաթե գավաթներն ու ոսկե կամ երկնագույն ժապավենները շահած կվերադառնար, եւ ես նրան անչափ սիրում եմ, սակայն քնել էի ուզում։

           Գրել-կարդալ չգիտի, հետո՞ ինչ։ Կյանքի մասին ավելի շատ բան գիտի, քան Ջոն Դյուին ու Ջորջ Սանտայանան միասին, իսկ դա շատ-շատ է։ Կարող եք հարցնել, թե ինչի է հավասար երկու անգամ երկուսը, եւ նա համբերությունից դուրս կգա ու կասի, որ նման մանկական հարցերով չզայրացնեք, նաեւ՝ շատ տաղանդավոր է։

           - Քառասուն տարի առաջ, - հաճախ հիշում էր,- այդ հիմար կնոջը՝ Օսկանին, խնդրեցին պատմել Գուլտիկ գյուղի մասին, ուր հյուր էր եկել, իսկ սա վերցրեց ու ասաց՝ «Հավ ունեն ու երբ հավերին կանչում են, ասում են՝ Ծի՛կո, ծի՛կո, ծի՛կո։ Կով էլ ունեն, դրանք էլ հաճախ բառաչում են՝ Մու՜, մու՜, մու՜»։

           Շատ էր զայրանում, երբ ակնարկում էի այդ տխմար կնոջ մասին։ Անվերջ մտաբերում էր երկիրն ու այնտեղի կյանքը, գիտեի, որ անմիջապես հիշելու էր ամուսնու՝ Մելիքի պատմությունն ու սկսելու էր ձայնը բարձրացնել։ դրա համար էլ անկողնումս նստեցի ու փորձեցի ժպտալ։

           -Հենց այդքա՞ն՝ «Ծի՛կո, ծի՛կո, ծի՛կո եւ Մու՜, մու՜, մու՜»։

           - Հիմար էր, - խոսեց տատս,- իմ կարծիքով, դրա համար էլ դպրոց էին ուղարկել, որ գոնե գրել-կարդալ սովորեր։ Վերջապես ամուսնացավ, ամուսինը ձախ ոտքից կաղ էր։ Իրար արժեին։ Էս լավ օրը ինչու՞ չես գնում այգում զբոսնելու։

           - Մտածեցի մի քիչ ննջեմ,- պատասխանեցի։

           - Աստծու սիրուն,- ասաց տատս,- Մելիք ամուսինս այնպիսի տղամարդ էր, որ գիշեր-ցերեկ ձին քշում էր սարերում ու անտառներում, խմում էր ու երգում։ Քաղաքացիները հենց նկատում էին, որ մոտենում էր, փախչում-թաքնվում էին։Նրան տեսնելիս անապատում ապրող վայրենի քրդերը դողում էին։ Քո փոխարեն ամաչում եմ, ամբողջ օրը կպաս ես այս հիմար գրքերին։

           Ձեռքն ընկած առաջին գիրքը վերցրեց, բացեց ու զզվանքով նայեց տառերին՝

           -Ի՞նչ լեզվով է։

           - Շատ մեծ մարդու շատ մեծ գիրք է,- ասացի,- ազգանունը Դոսկոեւսկի է։ Ռուս էր։

           - Ռուսների անունը չտաս, - ասաց տատս։- Ինչ խաղ ասես, որ չխաղացին մեր գլխին։ Ի՞նչ է գրում։

           - Տարբեր բաների մասին,- պատասխանեցի,-Ասում է, որ պետք է հարեւաններին սիրել ու բարի լինել թույլերի հանդեպ։

           - Ստեր են, - ասաց,- աշխարհի ո՞ր ցեղն է մեր ցեղին լավ վերաբերվել։ Խորը ձմռանը գնաց Ստամբուլ։

           - Ո՞վ, - զարմացա։

           - Մելիքը,- բղավեց,- սեփական ամուսինս, - ավելացրեց դառնացած։ - Էլ ո՞վ։ Ուրիշ ո՞վ կհամարձակվեր խորը ձմռանն այդքան հեռեու գնալ։ «Ստամբուլից քո համար փայլուն շալ եմ բերելու,- ասաց,- ապարանջան ու մանյակ եմ բերելու»։ Իհարկե, խմած էր, բայց դե, ամուսինս էր։ Մինչեւ սպանվելը նրա համար յոթ երեխա էի բերել։ Էլի կբերեի, եթե չսպանվեր,- հառաչես տատս։

           - Լսել եմ, դաժան մարդ է եղել,- ասացի։

           - Ո՞վ է ամուսնուս մասին նման բան ասել,- պատասխանեց տատս։

           - Նա չէր սիրում հիմարներին ու թուլակամներին։ Պետք է փորձես նրան նմանվել։

           - Ես էլ կարող եմ ձի վարել,- ասացի,- խմել ու երգել էլ եմ սիրում։

           - Այս երկրու՞մ,- զարմացավ տատս։- Այս երկրում ձիով ու՞ռ ես գնալու։

           - Կարող եմ ձիով հանրային գրադարան գնալ,- պատասխանեցի։

           - Քեզ բանտ կնստացնեն,- ասաց տատս։- Ձիուն որտե՞ց ես կապելու։

           - Ծառին։ Հանրային գրադարանի դիմաց վեց փոքր ծառ կա։

           - Այս երկրում ձի քշես, ասաց,- ու քեզ խելագար կհամարեն։

           - Արդեն համարում են,-ասացի։- Աչքդ դուրս գա, անունդ դուրս չգա։

           - Բանի տեղ դնու՞մ ես,- հարցրեց։

           - Այնքան էլ չէ,- պատասխանեցի։

           -Ինչու՞ պետք է բանի տեղ դնեմ։

           - Ճիշտ ես ասու՞մ,հա՞։

           - Գարշելի սուտ է,- ասացի։

           - Երբ քեզ չեն սիրում, առողջարար է,-ասաց տատս։

           -Մելիք ամուսնուս հավասար չափով ատում էին թե՛ընկերները, թե՛ թշնամիները։ Չարաչար էին ատում, ուն նա էլ ՝ գիտեր, իսկ դրանք ձեւացնում էին, թե սիրում էին։ Վախենում էին նրանից, դրա համար էլ ցույց էին տալիս, թե սիրում են։ Իսկամբիլ խաղա՞նք։ Խաղաթղթեր ունեմ։

           Դարձյալ միայնակ էր՝ դեռատի աղջկա նման։

           Մոտեցա սեղանին, տեղավորվեցի ուղիղ նրա դիմացի աթոռին, երկուսիս համար էլ ծխախոտ վառեցի։ Խառնեց խաղաքարտերն ու սկսեց բաժանել։ Երեքն՝ինձ, երեքն՝իրեն, հաջորդը բացեց, ու խաղն սկսվեց։

           - Տասը ցե՞նտ,-հարցրեց։

           - Տասը կամ տասնհինգ։

           - Ուրեմն, տասնհինգ, բայց ես քեզնից լավ եմ խաղում, հա՜։

           - Կարող է բախտս բերի,-ասացի։

           - Բախտին չեմ հավատում, նույնիսկ՝ թղթախաղում։ Հավատում եմ խելքին ու անելիքդ իմանալուն։

           Զրուցում էինք ու խաղում, երեք անգամ պարտվեցի։Վճարեցի, սակայն՝ կես դոլարանոցով։

           -Այսքա՞ն է լինում,- հարցրեց։

           - Մի քիչ պակաս,-ասացի։

           - Չե՞ս խաբում։

           - Ես երբեք չեմ խաբում,- պատասխանեցի։- Քառասունհինգ ցենտ է լինում։ Հինգ ցենտ պարտք ես մնում։

           - Հինգ հատ մի ցենտանո՞ց։

           - Կամ մի հատ հինգ ցենտանոց։

           - Երեք հատ մենակոց ունեմ,- ասաց,- հիմա երեքը կտամ ու պարտք կմնամ երկու ցենտ։

           - Թվաբանությունից առաջադիմել ես,- ասացի։

           - Ամերիկյան փողն ինձ շփոթեցնում է,- ասաց,- բայց լսած կա՞ս, որ ինձ երբեւէ խաբած լինեն։

           - Երբեք,- համաձայնվեցի։- Չեն համարձակվի,- ասաց։

           - Փողը ցենտ առ ցենտ հաշվում եմ, եթե կողքս մարդ է լինում, ստիպում եմ, որ մի անգամ էլ նա հաշվի։ Հենֆորդում մի գող նպարավաճառ կար, Տիգրանյանը։ Երեք ցենտ շատ էր վերցրել։ Վեց ֆունտ պանրի մեջ։ Հինգ տարբեր մարդկանց ստիպեցի հաշվել։ Նրանք էլ ասացին, որ երեք ցենտ ավել էր վերցրել։ Մի շավաթ սպասեցի ու նորից գնացի դրա խանութը։ Երեք ցենտի դիմաց երեք տուփ ծխախոտ վերցրեցի։ Գողը գողից գողացավ, Աստված վերից զարմացավ։ Ծխախոտն ինձ երբեք այդքան դուր չէր եկել, որքան Տիգրանյանի մոտից վերցրածը։ Հինգ հոգի էին հաշվել։ Կարծում էի, դե պառավ եմ։ Կարծում էր, թե կարող էր նման բան անել։ Խանութ վերադարձա ու ոչ մի բառ չասացի։ «Բարի լույս - Բարի լույս։ Լավ օր է - Լավ օր է։ Մի ֆունտ բրինձ - Մի ֆունտ բրինձ»։ Շրջվեց, որ բրինձը վերցներ, ես ել երեք տուփ ծխախոտ թռցրեցի։

           - Հա՜,հա՜,հա՜,- ծիծաղեց տատս։

           - Գողը գողից գողացավ, Աստված վերից զարմացավ։

           - Բայց շատ ես վերցրել,- ասացի,- տասնհինգ անգամ թանկ բան ես վերցրել։

           - Տասնհինգ անգամ շա՞տ,- զարմացավ տատս։

           - Նա վերցրել էր երեք մեկանոց, ես վերցրեցի երեք տուփ ծխախոտ, ոչ ավել, ոչ՝ պակաս։

           - Լավ, - ասացի,- երեւի ինչ- որ կերպ հավասար է, բայց իրականում չես հավատում, չէ՞, որ երբ գողից գողանում ես, Աստված վերից զարմանում է։

           - Իհարկե, հավատում եմ,- ասաց տատս։-Նույն բանն է ասվում երեք տարբեր լեզուներով՝ հայերեն, քրդերեն ու թուրքերեն։

           Նա բառերը կրկնեց քրդերեն ու թուրքերեն։

           - Շատ կուզեի այդ լեզուներին տիրապետել,- ասացի։

           - Քրդերենը,- ասաց,- սրտի լեզուն է։ Թուրքերենը երաժշտություն է։ Թուրքերենը ծորում է գինու շիթի պես՝ մեղմ, քաղցր ու վճիտ։ Մեր լեզուն,- բղավեց,- կսկիծի լեզու է։ Շատ ենք մահ տեսել, ու մեր լեզուն ատելությունից ու զայրույթից կոպտացել է։ Միայն մի մարդու եմ տեսել, որ մեր լեզվով այնպես էր խոսում, կարծես աստվածանման ժողովրդի լեզու լիներ։

           - Ո՞վ էր այդ մարդը,- հարցրեցի։

           - Մելիքը,- պատասխանեց,- Մելիք ամուսինս։ Եթե սթափ էր, խոսում էր հանդարտ, հարուստ, խորը, նուրբ ձայնով, իսկ հարբած ժամանակ մռնչում էի առյուծի պես, ու թվում էր, թե Աստվածը երկնքում ողբում է երկրային բոլոր ցեղերի համար։ Չեմ լսել, որ ուրիշ մեկն էլ կարողանար նույն ձեւով խոսել, սթափ վիճակում, թե՝հարբած, ոչ մեկը, ոչ այստեղ, ոչ էլ այնտեղ՝ երկնքում։

           - Իսկ երբ ծիծաղու՞մ էր,- հարցրեցի։

           - Երբ Մելիքը ծիծաղում էր, թվում էր, մի ողջ օվկիանոս անապական ջուրը զմայլանքով ցայտում է դեպի լուսինը։

           Ասում եմ, չէ՞, տատս կվերադառնար աշխարհի բոլոր արծաթե գացաթներին ու ոսկե ժապավեններին տիրացած։

           Հիմա նա զայրացած է, կատաղած իր ազգի ողբերգական զգացումների պատճառով։

           -Եվ ձեզանից՝ ափեղ-ցփեղ լակոտներցդ, ոչ մեկը նրան չի քաշել,- բղավեց տատս։

           - Միայն Վահան որդիս է մի քիչ նմանվել, ու Վահանից հետո մնացածներդ ինձ օտար եք։ Սա է իմ ամենամեծ ցավը։

           «Ափեղ-ցփեղ»-ն անթարգմանելի է։ Նշանակում է բախտաբերի իրար գլխի հավաքած, եւ եթե որեւէ մեկի մասին է ասվում, նկատի է առնվում, որ նա մարդկային ցեղի համար առանձնապես վարկ չունի։ Եվս մի հիմար, որին պարզապես մարդահաշիվ պետք է անել ու մեռանալ։ Կարճ ասած, բոլորը։

           -Իսկ երբ լաց էր լինու՞մ, - հարցրեցի։

           - Ամուսնուս դեռ ոչ ոք լաց լինելուց չի տեսել,- ասաց տատս։- Երբ ուրիշ տղամարդիկ թաքնվում էին տներում եւ լալկանությամբ վախեցնում սեփական կանանց ու երեխաներին, ամուսինս ձիով վարգում էի սարերում, խմում էր ու հայհոյում։ Եթե նույնիսկ լեռներում լաց է եղել, մենակ է եղել, որպեսզի միայն Աստված տեղյակ լինի իր թուլությունից։ Եվ վերադառնում էր՝ ավելի բարձր հայհոյելով, ու ես նրան անկողին էի պառկեցնում, նստում կողքը՝ աչքս չկտրելով դեմքից։ Հառաչելով նստեց ու կրկին տխուր հայացքով զննեց սենյակը։

           -Այս գրքերը,- շարունակեց։- Չգիտեմ, ինչ ես ուզում դրանցից իմանալ։ Ի՞նչ կա դրանց մեջ։ Կարդալով ի՞նչ ես սովորելու։

           - Երբեմն ես էլ եմ զարմանում,- ասացի։

           - Բոլորը կարդացե՞լ ես,- հարցրեց։

           - Մի մասը՝ երկու անգամ, մի քանիսն էլ՝ երեք,- պատասխանեցի,- մի մասից էլ մի քանի էջ, տարբեր տեղերից։

           - Եվ ո՞րն է դրանց պատգամը։

           - Առանձնապես մեծ բան չէ, - ասացի։ - Դրանց մեջ երբեմն պայծառություն կա ու ծիծաղ, կարող է լինել նաեւ հակառակը՝ տխրություն ու զայրույթ։ Բայց, ոչ շատ հաճախ։

           - Գիտես ինչ, - ասաց տատս,- նրանք, որ գրել-կարդալ գիտեին, ամենահիմարն էին ու հետո ամենավատ տանտիկինները դարձան։ Այդ ցանցառ Օսկանը դպրոց էր հաճախում ու երբ կանգնում էր, որ խոսեր, ընդամենն այս էր ասում՝ «Հավ ունեն ու երբ հավերին կանչում են, ասում են՝ Ծի՛կո, ծի՛կո, ծի՛կո»։ Խելքը սա՞ է։

           - Պարզամտություն է,- ասացի անգլերեն։

           - Այդ անմիտ լեզուն չեմ հասկանում,- ասաց։

           - Ճոխ լեզու է։

           - Որովհետեւ այստեղ ես ծնվել եւ ուրիշ լեզու չգիտես՝ ո՛չ թուրքերեն, ո՛չ քրդերեն, արաբերեն բառ անգամ չգիտես։

           - Ոչ,- ասացի, - այլ այն պատճառով, որ այդ լեզվով խոսել ու գրել է Շեքսպիրը։

           - Շեքսպի՞ր,- զարմացավ։ - Դա՞ ով է։

           - Բոլոր ժամանակներում աշխարհին հայտնի ամենամեծ բանաստեղծը։

           - Հիմարություն, - ասաց տատս։- Տասներկու տարեկան աղջիկ էի, մեր քաղաք էր եկել թափառական մի աշուղ։ Սատանայի նման տգեղ էր, բայց վեց տարբեր լեզուներով բանաստեղծություն էր արտասանում, գիշեր-ցերեկ, ոչ մի գրավոր բառ, ոչ էլ՝ անգիր արած, ամեն տողը հորինում էր մարդկանց աչքի առաջ ու անմիջապես արտասանում։ Խելառ Մարկոս էին ասում ու արտասանելու համար փող էին տալիս, ու ինչքան շատ էին տալիս, այնքան շատ էր հարբում, բայց ինչքան հարբում էր, այդքան ավելի գեղեցիկ էր արտասանում։

           - Գիտես,- ասացի,- ամեն երկիր, ամեն ազգ ու ամեն ժամանակ բանաստեղծի իր տեսակն ունի եւ պոեզիայի մասին իր պատկերացումը։ Անգլիացի բանաստեղծները գրում էին, ձեր բանաստեղծները՝ միանգամից արտասանում։

           - Բայց եթե նրանք բանաստեղծ էին,- ասաց տատս,- ինչու՞ էին գրում։ Բանաստեղծն ապրում է երգելու համար։ Թե՞ վախենում էին, որ լավ բանաստեղծությունը կկորչեր կամ կմոռացվեր։ Ինչու՞ են իրենց բոլոր մտքերը գրի առնում։ Վախենում են, որ դրանք կկորչե՞ն։

           - Կարծում եմ, այո,- պատասխանեցի։

           - Ուտել ուզու՞մ ես,- հարցրեց,- կաղամբապուր ու հաց ունեմ։

           - Սոցած չեմ,- պատասխանեցի։

           - Երեկոյան էլի տանից դու՞րս ես գալու։

           - Այո,- ասացի,- քաղաքում փիլիսոփաների կարեւոր ժողով կա։ Ինձ հրավիրել են, որ լսեմ ու սովորեմ։

           - Այդ հիմարություններին ինչու՞ վերջ չես տալիս,- ասաց։

           - Այս մեկը հիմարություն չէ,- պատասխանեցի։- Այս փիլիսոփաները պատրաստվում են բացարտել, թե ինչպես կարելի է աշխարհն ավելի լավը դարձնել, երկրային դրախտ։

           - Ապուշություն է. Սա այն նույն վայրն է, որ բոլոր մարդկանց է հայտնի եղել, եւ սա այն է, ինչը բոլորն են ուզում։

           - Բուրժուական զրույցներ են,- ասացի անգլերեն։Հետո հայերեն ավելացրեցի՝-Այս փիլիսոփաները մտածում են աղքատնեերի մասին։ Ուզում են, որ հարուստներն իրենց ունեցվածքը կիսեն աղքատների հետ։ Նրանք պնդում են, որ նման ձեւով ամեն ինչ կուղղվի, եւ բոլորը երջանիկ կլինեն։

           - Բոլորն էլ աղքատ են,- ասաց տատս։- Աշխարհի ամենահարուստ մարդը պակաս աղքատ չէ, որքան՝ ամենաաղքատը։ Ամբողջ աշխարհում ոգու սով է։ Մարդկանց մեջ երբեք այսքան ժլատություն չէի տեսել։ Տուր նրանց աշխարհի ամբողջ փողը, եւ նրանք դարձյալ աղքան կլինեն։ Հարստությունը նրանց ու Աստծո միջեւ եղած ինչ-որ բան է։

           - Նրանք Աստծուն չեն հավատում,- ասացի։

           - Հավատան-չհավատան,- պատասխանեց տատս,- միեւնույն է, դարձյալ նրանց ու Աստծո միջեւ մի բան է։ Ես չարիքին չեմ հավատում, բայց դա չի նշանակում, որ չարիք գոյություն չունի։

           - Լավ,- ասացի,- ամեն դեպքում գնամ, տեսնեմ ինչ ունեն ասելու։

           - Ուրեմն տանը մենա՞կ եմ մնալու,- հարցրեց։

           - Կինո գնա,- պատասխանեցի,- ճանապարհը գիտես։ Հեռու չէ։ Այսօր լավ կինոնկար է լինելու։

           - Մենա՞կ գնամ,- զարմացավ։ - Մտքովս չի անցնի։

           - Լավ, վաղը միասին կգնանք։ Այսօր կարող ես ռադիո լսել։ Շուտ կվերադառնամ։

           - Նկարներով գիրք չունե՞ս։

           - Իհարկե, ունեմ։

           Նրան տվեցի «Վիկտորիա թագուհու կյանքը», որ լի էր այդ շքեղ տիկնոջ նկարներով։

           -Այս տիկնոջը կհավանես,- ասացի,- Անգլիայի թագուհին է եղել, սակայն հիմա ողջ չէ։ Գրքում շատ նկարներ կան՝ ծնված օրվանից մինչեւ մահը։

           - Վայ,- ասաց տատս՝ նայելով թագուհու վաղ տարիքի նկարին,- գեղեցիկ աղջիկ է եղել։ Ա՜խ, վա՜խ, ափսո՜ս, հազար ափսոս լավ մարդկանց, որ այլեւս չկան,- եւ տատս նախասրահով անցավ խոհանոց։

           Ազատվեցի վրայից շորերից ու թռա տաք ցնցուղի տակ։ Ջուրը թարմացրեց մաշկս, սկսեցի երգել։

           Թարմ սպիտակեղեն հագա, մուգ գույնի կոստյում։Մտա խոհանոց, տատիս ձեռքը համբուրեցի ու դուրս եկա տանից։Շքամուտքի պատուհանից ինձ էր հետեւում։

           Հետո վեր հրեց փեղկն ու գլուխը դուրս հանեց։

           -Տղա,- բղավեց։- Մի քիչ կխմես։

           Այդքան լուրջ մի եղիր։

           Երկնագույն ժապավենով ծեր տիկինը։

           -Եղավ,- պատասխանեցի։